จตฺตาริ ญาณสตานิ ฯ เอวญฺจ ปน ภิกฺขเวติ เอตฺถ จสทฺโท
ภินฺนกฺกเมน โยเชตพฺโพติ อาห อุทฺทิเสยฺยาถ จาติ ฯ กถํ
ปเนตฺถ อุทฺทิเสยฺยาถาติ วุตฺเต ปริยาปุเณยฺยาถาติ อาทิอตฺถสมฺภโวติ
อาห อติเรกานยนตฺโถ หิ เอตฺถ จสทฺโทติ ฯ วุตฺตตฺถโต
อติเรกสฺสตฺถสฺส อานยนํ อติเรกานยนํ ฯ โส อตฺโถ เอตสฺสาติ
อติเรกานยนตฺโถ ฯ อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถติ วุตฺตํ โหติ ฯ อสํวาโสติ
วุตฺตตฺตา ทฬฺหํ กตฺวาติ วุตฺตํ ฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

ปฐมปฺปญฺญตฺติกถา

นิฏฺฐิตา ฯ
[25] อนุตฺตานปทวณฺณนาติ อุตฺตานํ วุจฺจติ ปากฏํ ฯ
ตปฺปฏิกฺเขเปน อนุตฺตานํ อปากฏํ อปฺปจุรํ ทุวิญฺเญยฺยญฺจ ฯ
อนุตฺตานานํ ปทานํ วณฺณนา อนุตฺตานปทวณฺณนา ฯ อุตฺตาน-
ปทวณฺณนาย ปโยชนาภาวโต อนุตฺตานคฺคหณํ ฯ ปจุรปฏิเสวโน
โหตีติ พหุลปฏิเสวโน โหติ ฯ ทิวเส ทิวเส นิรนฺตรํ ปฏิเสวตีติ
อตฺโถ ฯ ปจุรตฺเถ วตฺตมานวจนนฺติ สพฺพทา ปฏิเสวนาภาเวปิ
อิห มลฺลา ยุชฺฌนฺตีติอาทีสุ วิย พหุลวุตฺตึ อุปาทาย วตฺตมานวจนํ ฯ
อาหิณฺฑนฺตาติ วิจรนฺตา ฯ อญฺเญสุปีติ อญฺเญสุปิ ภิกฺขูสุ ฯ
สโหฒคหิโตติ สห ภณฺเฑน คหิโต ฯ อตฺตโน มิจฺฉาคาเหน
เลสโอฑฺฑเนน วา ปริปุณฺณตฺถมฺปิ ปฐมปฺปญฺญตฺตึ อญฺญถา
[ ม. ป. 37-9 ส. ป. 265 - 7 ]

กโรนฺโต ตญฺจ โข มนุสฺสิตฺถิยา โน ติรจฺฉานคตายาติ อาห ฯ
ทสฺสนนฺติ สานุราคทสฺสนํ ฯ คหณนฺติ อนุราควเสเนว หตฺเถน
คหณํ ฯ อามสนํ อตฺตโน สรีเรน ตสฺสา สรีรสฺส อุปริ อามส-
นมตฺตํ ฯ ผุสนํ ตโต ทฬฺหตรํ กตฺวา สมฺผุสนํ ฯ ฆฏฺฏนํ ตโตปิ
ทฬฺหตรํ กตฺวา สรีเรน สรีรสฺส ฆฏฺฏนํ ฯ ตํ สพฺพมฺปีติ ทสฺสนาทิ
สพฺพมฺปิ ฯ ทฬฺหตรํ สิกฺขาปทมกาสีติ อิมสฺมึ อธิกาเร อนุปฺ-
ปญฺญตฺติยา สิกฺขาปทสฺส ทฬฺหีกรณํ สิถิลกรณญฺจ ปสงฺคโต
อาปนฺนํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุกาโม ทุวิธํ หิ สิกฺขาปทนฺติอาทิมาห ฯ
[26] ตตฺถ ยสฺส สจิตฺตกสฺส สิกฺขาปทสฺส จิตฺตํ อกุสลเมว
โหติ ตํ โลกวชฺชํ ฯ ยสฺส สจิตฺตกาจิตฺตกปกฺขสหิตสฺส จ
อจิตฺตกสฺส จ สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ ตมฺปิ
สุราปานาทิ โลกวชฺชนฺติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ยสฺส
สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ ตํ โลกวชฺชํ นามาติ
วุตฺตํ ฯ สจิตฺตกปกฺเขติ หิ อิทํ วจนํ อจิตฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ
น หิ เอกํสโต สจิตฺตกสฺส สจิตฺตกปกฺเขติ วิเสสเน ปโยชนํ อตฺถิ ฯ
สจิตฺตกปกฺเขติ จ วตฺถุวีติกฺกมวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเขติ
คเหตพฺพํ น ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตน ฯ ยทิ หิ น วฏฺฏตีติ
ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตนาปิ ยสฺส สิกฺขาปทสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ
อกุสลเมว ตมฺปิ โลกวชฺชนฺติ วเทยฺย ฯ สพฺเพสํ ปณฺณตฺติวชฺช-

สิกฺขาปทานมฺปิ โลกวชฺชตา อาปชฺเชยฺย ปณฺณตฺติวชฺชานมฺปิ น
วฏฺฏตีติ ชานิตฺวา วีติกฺกเม อกุสลจิตฺตสฺเสว สมฺภวโต ฯ น หิ
ภควโต อาณํ ชานิตฺวา มทฺทนฺตสฺส กุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ
อนาทริยวเสน ปฏิฆจิตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชนโต ฯ อปิเจตฺถ สจิตฺตกปกฺเข
จิตฺตํ กุสลเมวาติ วจนโต อจิตฺตกสฺส วตฺถุอชานนวเสน อจิตฺตก-
ปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อยํ นิยโม นตฺถีติ วิญฺญายติ ฯ ยทิ
หิ อจิตฺตกสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ จิตฺตํ อกุสลเมว สิยา สจิตฺตก-
ปกฺเขติ อิทํ วิเสสนํ นิรตฺถกํ สิยา ฯ ยสฺส จิตฺตํ อกุสลเมว
โหติ ตํ โลกวชฺชนฺติ หิ เอตฺตเก วุตฺเต สุราติ อชานิตฺวา
ปิวนฺตสฺส คนฺธวณฺณกาทิภาวํ อชานิตฺวา ตานิ ลิมฺปนฺตีนํ ภิกฺขุนีนํ
จ วินาปิ อกุสลจิตฺเตน อาปตฺติสมฺภวโต เอกนฺตากุสลํ สจิตฺตก-
สิกฺขาปทํ ฐเปตฺวา สุราปานาทิอจิตฺตกสิกฺขาปทานํ โลกวชฺชตา น
สิยาติ เตสํปิ สงฺคณฺหนตฺถํ ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว
โหติ ตํ โลกวชฺชนฺติ วุตฺตํ ฯ เตเนว จูฬคณฺฐีปเท มชฺฌิม-
คณฺฐีปเท จ วุตฺตํ เอกํ สตฺตํ มาเรสฺสามีติ ตสฺมึเยว ปเทเส
นิปนฺนํ อญฺญํ มาเรนฺตสฺส ปาณสามญฺญสฺส อตฺถิตาย ยถา
ปาณาติปาโต โหติ เอวํ เอกํ มชฺชํ ปิวิสฺสามีติ อญฺญํ มชฺชํ
ปิวนฺตสฺส มชฺชสามญฺญสฺส อตฺถิตาย อกุสลเมว โหติ ยถา
ปน กฏฺฐสญฺญาย สปฺปํ ฆาเตนฺตสฺส ปาณาติปาโต น โหติ
[ ม. ป. 39 ส.ป. 267 ]

เอวํ นาฬิเกรปานสญฺญาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส อกุสลํ น โหตีติ ฯ
เกจิ ปน วทนฺติ สามเณรสฺส สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส
ปาราชิโก นตฺถิ อกุสลํ ปน โหตีติ ฯ ตํ เตสํ มติมตฺตํ ฯ
ภิกฺขุโน อชานิตฺวาปิ พีชโต ปฏฺฐาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ
สามเณโร ชานิตฺวา ปิวนฺโต สีลเภทํ อาปชฺชติ น อชานิตฺวาติ
เอตฺตกเมว หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ อกุสลํ ปน โหตีติ น วุตฺตนฺติ ฯ
อปรํปิ วทนฺติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺสาปิ โสตาปนฺนสฺส มุขํ สุรา น
ปวิสติ กมฺมปถปฺปตฺตอกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพโตติ ฯ ตํปิ น
สุนฺทรํ ฯ โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ สีลํ วิย หิ อิทํปิ
อริยสาวกานํ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เตเนว ทีฆนิกาเย
กูฏทนฺตสุตฺตฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ภวนฺตเรปิ อริยสาวโก ชีวิตเหตุปิ
ปาณํ น หนติ สุรํ น ปิวติ สเจ ปน สุรญฺจ ขีรญฺจ มิสฺเสตฺวา
มุเข ปกฺขิปนฺติ ขีรเมว ปวิสติ น สุรา ฯ ยถา กึ ฯ ยถา
โกญฺจสกุณานํ ขีรมิสฺสเก อุทเก ขีรเมว ปวิสติ น อุทกํ อิทํ
โยนิสิทฺธนฺติ เจ อิทํปิ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพนฺติ ฯ ยทิ เอวํ
สุราปานสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ วตฺถุอชานนตาย เจตฺถ อจิตฺตกตา
เวทิตพฺพา อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตาติ กสฺมา วุตฺตํ ฯ
นายํ โทโส ฯ อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย สจิตฺตกปกฺเข อกุสลจิตฺเตเนว
ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตาติ ฯ อิมินาเยว หิ อธิปฺปาเยน อญฺเญสุปิ
[ ม. ป. 39 ส. ป. 267 ]

โลกวชฺเชสุ อจิตฺตกสิกฺขาปเทสุ อกุสลจิตฺตตาเยว วุตฺตา น
ปน ติจิตฺตตา ฯ เตเนว ภิกฺขุนีวิภงฺคฏฺฐกถายํ วุตฺตํ คิรคฺค-
สมชฺชํ จิตฺตาคารสิกฺขาปทํ สงฺฆาณิ อิตฺถาลงฺกาโร คนฺธวณฺณโก
วาสิตกปิญฺญาโก ภิกฺขุนีอาทีหิ อุมฺมทฺทนปริมทฺทนาติ อิมานิ ทส
สิกฺขาปทานิ อจิตฺตกานิ โลกวชฺชานิ อกุสลจิตฺตานีติ ฯ อยํ
ปเนตฺถ อธิปฺปาโย วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ
จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว
อกุสลจิตฺตานิ จาติ ฯ ตสฺมา ภิกฺขุวิภงฺเค อาคตานิ สุราปาน-
อุยฺยุตตอุยฺโยธิกสิกฺขาปทานิ ตีณิ ภิกฺขุนีวิภงฺเค อาคตานิ คิรคฺค-
สมชฺชาทีนิ ทสาติ อิเมสํ เตรสนฺนํ อจิตฺตกสิกฺขาปทานํ โลก-
วชฺชตาทสฺสนตฺถํ สจิตฺตกปกฺเขติ อิทํ วิเสสนํ กตนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ
คนฺตพฺพํ ฯ ยสฺมา ปน ปณฺณตฺติวชฺชสฺส วตฺถุวีติกฺกมวิชานน-
จิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ สิยา กุสลํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ
ตสฺมา ตสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อยํ นิยโม
นตฺถีติ เสสํ ปณฺณตฺติวชฺชนฺติ วุตฺตํ ฯ รุนฺธนฺตีติ วีติกฺกมํ
รุนฺธนฺตี ฯ ทฺวารํ ปิทหนฺตีติ วีติกฺกมเลสสฺส ทฺวารํ ปิทหนฺตี ฯ
โสตํ ปจฺฉินฺทมานาติ อุปรูปริ วีติกฺกมโสตํ ปจฺฉินฺทมานา ฯ
อถวา รุนฺธนฺตีติ อนาปตฺติเลสํ รุนฺธนฺตี ฯ ทฺวารํ ปิทหนฺตีติ
อนาปตฺติเลสสฺส ทฺวารํ ปิทหนฺตี ฯ โสตํ ปจฺฉินฺทมานาติ อนา-
[ ม. ป. 39 ส. ป. 267 ]

ปตฺติโสตํ ปจฺฉินฺทมานา ฯ อาปตฺตึเยว กุรุมานาติ วุตฺตํ โหติ ฯ
นนุ จ โลกวชฺเช กาจิ อนุปฺปญฺญตฺติ อุปฺปชฺชมานา สิถิลํ
กโรนฺตีปิ อุปฺปชฺชติ ตสฺมา โลกวชฺเช อนุปฺปญฺญตฺติ อุปฺปชฺช-
มานา ฯเปฯ คาฬฺหตรํ กโรนฺตี อุปฺปชฺชตีติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห
อญฺญตฺร อธิมานา อญฺญตฺร สุปินนฺตาติอาทึ ฯ อญฺญตฺร
อธิมานาติ อิมิสฺสา อนุปฺปญฺญตฺติยา วีติกฺกมาภาวาติ การณํ
วุตฺตํ ฯ อญฺญตฺร สุปินนฺตาติ อิมิสฺสา อพฺโพหาริกตฺตาติ การณํ
วุตฺตํ ฯ ตตฺถ วีติกฺกมาภาวาติ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโตติอาทิวี-
ติกฺกมาภาวา ฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมหิ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อุตฺตริ-
มนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปตีติ วจนโต วิสํวาทนาธิปฺปาเยน มุสา ภณนฺโต
ปาราชิโก โหติ ฯ อยมฺปน อธิมาเนน อธิคตสญฺญี หุตฺวา
อุลฺลปติ น สิกฺขาปทํ วีติกฺกมิตุกาโม ตสฺมา อญฺญตฺร อธิ-
มานาติ อยํ อนุปฺปญฺญตฺติ อุปฺปชฺชมานา วีติกฺกมาภาวา อนาปตฺติ-
กรา ชาตา ฯ อพฺโพหาริกตฺตาติ สุปินนฺเต วิชฺชมานายปิ เจตนาย
วีติกฺกมจฺฉายาย จ อพฺโพหาริกตฺตา ฯ กิญฺจาปิ หิ สุปินนฺเต
โมจนสฺสาทเจตนา สํวิชฺชติ กทาจิ อุปกฺกมนมฺปิ โหติ ฯ ตถาปิ
ถีนมิทฺเธน อภิภูตตฺตา ตํ จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ จิตฺตสฺส อพฺโพ-
หาริกตฺตา อุปกฺกมนกิริยาปวตฺตนิกาปิ เจตนา อพฺโพหาริกา ฯ
เตเนว อตฺเถสา ภิกฺขเว เจตนา สา จ โข อพฺโพหาริกาติ ภควตา
[ ม.ป. 39 ส. ป. 268 ]

วุตฺตา ฯ ตสฺมา อญฺญตฺร สุปินนฺตาติ อยํ อนุปฺปญฺญตฺติ อพฺโพ-
หาริกตฺตา อนาปตฺติกรา ชาตา ฯ อกเต วีติกฺกเมติ กุกฺกุจฺจายนฺตา
น ภุญฺชึสูติอาทีสุ วิย วีติกฺกเม อกเต ฯ สิถิลํ กโรนฺตีติ ปฐมํ
สามญฺญโต พนฺธสิกฺขาปทํ โมเจตฺวา อตฺตโน วิสเย อนาปตฺติ-
กรณวเสน สิถิลํ กโรนฺตี ฯ ทฺวารํ ททมานาติ อนาปตฺติยา
ทฺวารํ ททมานา ฯ เตเนวาห อปราปรํ อนาปตฺตึ กุรุมานาติ ฯ
นนุ จ สญฺจริตฺตสิกฺขาปเท อนฺตมโส ตงฺขณิกายปีติ อนุปฺปญฺญตฺติ
อุปฺปชฺชมานา อาปตฺตึเยว กโรนฺตี อุปฺปนฺนา ตํ กสฺมา อนาปตฺตึ
กุรุมานา อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตนฺติ อาห อนฺตมโส ตงฺขณิกายปีติ
อาทึ ฯ อุทายินา ภิกฺขุนา ตงฺขณิกาย สญฺจริตฺตํ อาปนฺนวตฺถุสฺมึ
ปญฺญตฺตตฺตา กเต วีติกฺกเมติ วุตฺตํ ฯ ปญฺญตฺติคติกาว โหตีติ
มูลปญฺญตฺติยเมว อนฺโตคธา โหติ ฯ
มกฺกฏีวตฺถุกถา นิฏฐิตา ฯ
[27] เวสาลี นิวาโส เอเตสนฺติ เวสาลิกาติ อาห
เวสาลิวาสิโนติ ฯ วชฺชีสุ ชนปเทสุ วสนฺตา วชฺชิโน วชฺชีนํ ปุตฺตกา
วชฺชิปุตฺตกาติ อาห วชฺชิรฏฺเฐ เวสาลิยํ กุลานํ ปุตฺตาติ ฯ
ญาตีนํ พฺยสนนฺติ ญาตีนํ วินาโส ฯ โส ปน ญาตีนํ วินาโส
ราชทณฺฑาทิการเณน โหตีติ อาห ราชทณฺฑพฺยาธิมรณวิปฺปวาส-
นิมิตฺเตนาติ ฯ โภคานํ พฺยสนํ วินาโส โภคพฺยสนํ ฯ ตญฺจ
[ ม. ป. 40 ส. ป. 268-9 ]

หิรญฺญสุวณฺณทาสีทาสาทีนํ อุปโภคปริววตฺถูนํ ราชทณฺฑา-
ทินา วินาโสติ อาห เอส นโย ทุติยปเทปีติ ฯ พุทฺธํ น ครหามาติ
อสพฺพญฺญู พุทฺโธติอาทินา พุทฺธํ น ครหาม ฯ น ธมฺมครหิโนติ
อนิยฺยานิโก ธมฺโมติอาทินา ธมฺมํ น ครหาม ฯ น สงฺฆ-
ครหิโนติ ทุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆติอาทินา สงฺฆํ น ครหาม ฯ
อฏฺฐตฺตึสารมฺมเณสูติ ทส กสิณา ทส อสุภา ทสานุสฺสติโย
จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จตฺตาโร อารุปฺปา จตุทฺธาตุววตฺถานํ
อาหาเร ปฏิกูลสญฺญาติ อิเมสุ จตฺตาลีสกมฺมฏฺฐาเนสุ ปาลิยํ
อนาคตตฺตา อาโลกากาสกสิณทฺวยํ ฐเปตฺวา อวเสสานิ คเหตฺวา
วุตฺตํ ฯ วิภตฺตา กุสลา ธมฺมาติ อิมสฺมึ อารมฺมเณ อิทํ โหตีติ
เอวํ วิภตฺตา อุปจารชฺฌาเนน สทฺธึ ปฐมชฺฌานาทโย มหคฺคต-
กุสลธมฺมา ฯ เตว ธมฺเมติ เตเอว กุสลธมฺเม ฯ มชฺฌิมยาโม
ภิกฺขูนํ นิทฺทากิลมถวิโนทโนกาสตฺตา น คหิโตติ อาห ปฐมยามญฺจ
ปจฺฉิมยามญฺจาติ ฯ สจฺจานิ พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌตีติ โพธิ อรหตฺต-
มคฺคญาณํ อุปการกตฺเตน ตสฺส ปกฺเข ภวา โพธิปกฺขิยาติ
อาห โพธิสฺส ปกฺเข ภวานํ อรหตฺตมคฺคญาณสฺส อุปการกานนฺติ ฯ
จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปฺ-
ปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺตา โพชฺฌงฺคา อริโย
อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ อิเม สตฺตตฺตึส โพธิปกฺขิยา ธมฺมา ฯ
[ ม. ป. 41 ส.ป. 269 ]

คิหิปลิโพธํ อาวาสปลิโพธญฺจ ปหายาติ อิเมสํเยว ทฺวินฺนํ ปลิ-
โพธานํ อุปจฺเฉทสฺส ทุกฺกรภาวโต วุตฺตํ ฯ ยุตฺตปฺปยุตฺตาติ
สมฺมเทว ยุตฺตา ฯ อาสยนฺติ อชฺฌาสยํ ฯ สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย
ภิกฺขุภาเว ฐตฺวา ปฏิเสวิตเมถุนานํ เตสํ วชฺชิปุตฺตกานํ อุปสมฺปทํ
อนุชานนฺโต ภควา ปาราชิโก โหติ อสํวาโสติ เอวํ ปญฺญตฺต-
สิกฺขาปทํ สมูหนติ นามาติ อาห ยทิ หิ ภควา ฯเปฯ ปญฺญตฺตํ
สมูหเนยฺยาติ ฯ โย ปน ภิกฺขูติ วุตฺตตฺตา ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย
ปฏิเสวิตเมถุนสฺส อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต น สมูหนติ นาม ฯ
น หิ โส ภิกฺขุ หุตฺวา ปฏิเสวติ ฯ โส อาคโต น อุปสมฺปาเท-
ตพฺโพติ วจนโต สามเณรภูมิ อนุญฺญาตาติ อาห สามเณรภูมิยํ
ปน ฐิโตติอาทึ ฯ อุตฺตมตฺถนฺติ อรหตฺตํ นิพฺพานเมว วา ฯ
[28] นีหริตฺวาติ สาสนโต นีหริตฺวา ฯ ตถาหิ ปญฺจหุปาลิ
องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา นานุยุญฺชิตพฺพํ กตเมหิ ปญฺจหิ
สุตฺตํ น ชานาติ สุตฺตานุโลมํ น ชานาตีติ เอวมาทิปริยตฺติสาสนโต
สุตฺตํ สุตฺตานุโลมญฺจ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ ฯ อนาปตฺติ เอวํ
อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโห ปริปุจฺฉาติ ภณตีติ ¹ เอวมาทิปริยตฺติ-
สาสนโต อาจริยวาทํ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ ฯ ภารุกจฺฉกวตฺถุสฺมึ
อายสฺมา อุปาลิ เอวมาห อนาปตฺติ อาวุโส สุปินนฺเตนาติ เอวมาทิ-

1. ม. คณฺหาตีติ ฯ
[ ม. ป. 41 ส. ป. 269-70 ]

ิปริยตฺติสาสนโตเอว อตฺตโน มตึ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ ฯ ตาย หิ
อตฺตโน มติยา เถโร เอตทคฺคฏฺฐานํ ลภิ ฯ วุตฺตนฺติ นาค-
เสนตฺเถเรน วุตฺตํ ฯ ปชฺชเต อเนน อตฺโถติ ปทํ ฯ ภควตา
กณฺฐาทิวณฺณุปฺปตฺติฏฺฐานํ อาหจฺจ วิเสเสตฺวา ภาสิตํ ปทํ อาหจฺจ-
ปทํ ภควโตเยว วจนํ ฯ เตนาห อาหจฺจปทนฺติ สุตฺตํ อธิปฺ-
เปตนฺติ ฯ อิทํ กปฺปติ อิทํ น กปฺปตีติ เอวํ อวิเสเสตฺวา ยํ ภิกฺขเว
มยา อิทํ น กปฺปตีติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ ตญฺเจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ
กปฺปิยํ ปฏิพาหติ ตํ โว น กปฺปตีติอาทินา วุตฺตํ สามญฺญ-
ลกฺขณํ อิธ รโสติ อธิปฺเปตนฺติ อาห รโสติ สุตฺตานุโลมนฺติ ฯ
ธมฺมสงฺคาหกปฺปภูติ อาจริยปรมฺปรโต อานีตา อฏฺฐกถาตนฺติ อิธ
อาจริยวํโสติ อธิปฺเปตาติ อาห อาจริยวํโสติ อาจริยวาโทติ ฯ
อิธ วินยวินิจฺฉยสฺส อธิกตตฺตา ตทนุจฺฉวิกเมว สุตฺตํ ทสฺเสนฺโต
อาห สุตฺตํ นาม สกลวินยปิฏเก ปาลีติ ฯ มหาปเทสาติ มหา-
โอกาสา ฯ มหนฺตานิ วินยสฺส ปติฏฺฐาปนฏฺฐานานิ เยสุ ปติฏฺฐา-
ปิโต วินโย วินิจฺฉยติ อสนฺเทหโต มหนฺตานิ วา การณานิ
มหาปเทสา ฯ มหนฺตานิ วินยวินิจฺฉยการณานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ
อตฺถโต ปน ยํ ภิกฺขเวติอาทินา วุตฺตา สาธิปฺปายา ปาลิเยว
มหาปเทสาติ วทนฺติ ฯ เตเนวาห เย ภควตา เอวํ วุตฺตาติ-
อาทึ ฯ อิเม จ มหาปเทสา ขนฺธเก อาคตา ตสฺมา เตสํ
[ ม. ป. 41 ส.ป. 271 ]

วินิจฺฉยกถา ตตฺเถว อาวิภวิสฺสตีติ อิธ น วุจฺจติ ฯ ยทิปิ ตตฺถ
ตตฺถ ภควตา ปวตฺติตา ปกิณฺณกเทสนาว อฏฺฐกถา สา ปน
ธมฺมสงฺคาหเกหิ ปฐมํ ตีณิ ปิฏกานิ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถ-
วณฺณนานุรูเปเนว วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา อาจริยวาโทติ วุจฺจติ
อาจริยา วทนฺติ สํวณฺเณนฺติ ปาลึ เอเตนาติ กตฺวา ฯ เตนาห
อาจริยวาโท นาม ฯเปฯ อฏฺฐกถาตนฺตีติ ฯ ติสฺโส สงฺคีติโย
อารูฬฺโหเยว จ พุทฺธวจนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูโต กถามคฺโค
มหามหินฺทตฺเถเรน ตมฺพปณฺณิทีปํ อาภโต ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิเยหิ
มหาเถเรหิ สีหลภาสาย ฐปิโต นิกายนฺตรลทฺธิสงฺกรปริหรณตฺถํ ฯ
กิญฺจาปิ อตฺตโน มติ สุตฺตาทีหิ สํสนฺเทตฺวาว ปริกปฺปิยติ ตถาปิ
สา น สุตฺตาทีสุ วิเสสโต นิทฺทิฏฺฐาติ อาห สุตฺตสุตฺตานุโลม-
อาจริยวาเท มุญฺจิตฺวาติ ฯ อนุพุทฺธิยาติ สุตฺตาทีนิเยว อนุคต-
พุทฺธิยา ฯ นยคฺคาเหนาติ สุตฺตาทิโต ลพฺภมานนยคฺคหเณน ฯ
อตฺตโน มตึ สามญฺญโต ปฐมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว วิเสเสตฺวา
ทสฺเสนฺโต อปิจาติอาทิมาห ฯ อิทานิ ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ
ทสฺเสนฺโต อาห ตมฺปน อตฺตโน มตึ คเหตฺวา กเถนฺเตนาติ-
อาทึ ฯ อตฺเถนาติ อตฺตนา สลฺลกฺขิเตน อตฺเถน ฯ อาจริยวาเท
โอตาเรตพฺพาติ อาจริยวาเท ญาเณน อนุปฺปเวเสตพฺพา ฯ สพฺพ-
ทุพฺพลาติ ปุคฺคลสฺส สยํ ปฏิภาณภาวโต ฯ ปมาทปาฐวเสน
[ ม. ป. 41 ส. ป. 272 ]

อาจริยวาทสฺส กทาจิ สุตฺตานุโลเมน อสํสนฺทนาปิ สิยา โส น
คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห อาจริยวาโทปิ ฯเปฯ สเมนฺโตเอว
คเหตพฺโพติ ฯ สเมนฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ยถา สุตฺเตน สํสนฺทติ
เอวํ มหาปเทสโต อตฺถา อุทฺธริตพฺพาติ ทสฺเสติ ฯ สุตฺตานุโลมสฺส
สุตฺเตกเทสตฺเตปิ สุตฺเต วิย อิทํ กปฺปติ อิทํ น กปฺปตีติ ปริจฺ-
ฉินฺทิตฺวา อาหจฺจ ภาสิตํ กิญจิ นตฺถีติ อาห สุตฺตานุโลมโต
หิ สุตฺตเมว พลวตรนฺติ ฯ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ อปฺปฏิพาหิยํ ฯ
การกสงฺฆสทิสนฺติ ปมาณตฺตา สงฺคีติการกสงฺฆสทิสํ ฯ พุทฺธานํ
ฐิตกาลสทิสนฺติ อิมินา พุทฺเธเหว กถิตตฺตา ธรมานพุทฺธสทิสนฺติ
วุตฺตํ โหติ ฯ สุตฺเต หิ ปฏิพาหิเต พุทฺโธว ปฏิพาหิโต โหติ ฯ
สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถตีติ สกวาที อตฺตโน สุตฺตํ คเหตฺวา
โวหรติ ฯ ปรวาที สุตฺตานุโลมนฺติ อญฺญนิกายวาที อตฺตโน
นิกาเย สุตฺตานุโลมํ คเหตฺวา กเถติ ฯ เขปํ วา ครหํ วา
อกตฺวาติ กึ อิมินาติ เขปํ วา กิเมส พาโล วทตีติ ครหํ วา
อกตฺวา ฯ สุตฺตานุโลมนฺติ ปรวาทินา วุตฺตํ อญฺญนิกาเย สุตฺตา-
นุโลมํ ฯ สุตฺเต โอตาเรตพฺพนฺติ สกวาทินา อตฺตโน สุตฺเต
โอตาเรตพฺพํ ฯ สุตฺตสฺมึเยว ฐาตพฺพนฺติ อตฺตโน สุตฺเตเยว
ฐาตพฺพํ ฯ เอวํ เสสวาเรสุปิ อตฺถโยชนา กาตพฺพา ฯ อยนฺติ
สกวาที ฯ ปโรติ อญฺญนิกายวาที ฯ เอวํ เสเสสุปิ ฯ นนุ จ
[ ม. ป. 41 ส. ป. 272 -3 ]

สุตฺตานุโลมโต สุตฺตเมว พลวตรนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตํ อิธ ปน
สุตฺตานุโลเม สุตฺตํ โอตาเรตพฺพนฺติอาทิ กสฺมา วุตฺตนฺติ ฯ
นายํ วิโรโธ ฯ สุตฺตานุโลมโต สุตฺตเมว พลวตรนฺติ หิ อิทํ
สกมเตเยว สุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ ตตฺถ หิ สกมติปริยาปนฺนเมว
สุตฺตาทึ สนฺธาย อตฺตโน มติ สพฺพทุพฺพลา อตฺตโน มติโต
อาจริยวาโท พลวตโร อาจริยวาทโต สุตฺตานุโลมํ พลวตรํ
สุตฺตานุโลมโต สุตฺตเมว พลวตรนฺติ จ วุตฺตํ ฯ อิธ ปน ปร-
วาทินา อานีตํ อญฺญนิกาเย สุตฺตํ สนฺธาย สุตฺตานุโลเม สุตฺตํ
โอตาเรตพฺพนฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตสฺมา ปรวาทินา อานีตํ สุตฺตาทิ
อตฺตโน สุตฺตานุโลม อาจริยวาท อตฺตโนมตีสุ โอตาเรตฺวา สเมนฺตํเยว
คเหตพฺพํ อิตรํ น คเหตพฺพนฺติ อยํ นโย อิธ วุจฺจตีติ น โกจิ
ปุพฺพาปรวิโรโธ ฯ พาหิรกสุตฺตนฺติ ติสฺโส สงฺคีติโย อนารูฬฺหํ ฯ
คุฬฺหเวสฺสนฺตราทีนิ มหาสงฺฆิกนิกายวาสีนํ สุตฺตานิ ฯ เวทลฺลา-
ทีนนฺติ อาทิสทฺเทน คุฬฺหอุมฺมงฺคาทิคฺคหณํ เวทิตพฺพํ ฯ อิตรํ
คารยฺหสุตฺตํ น คเหตพฺพํ อตฺตโน มติยเมว ฐาตพฺพนฺติ อิมินา
อญฺญนิกายโต อานีตสุตฺตโตปิ สกนิกาเย อตฺตโน มติเยว พลว-
ตราติ ทสฺเสติ ฯ สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถติ ปรวาทีปิ สุตฺต-
เมวาติเอวมาทินา สมานชาติกานํ วเสน วาโร น วุตฺโต ฯ
สุตฺตสฺส สุตฺเตเยว โอตารณํ ภินฺนํ วิย หุตฺวา น ปญฺญายติ
[ ม. ป. 41 ส. ป. 273 ]

วุตฺตนเยเนว จ สกฺกา โยเชตุนฺติ ฯ อิทานิ สกวาทีปรวาทีนํ
กปฺปิยากปฺปิยาทิภาวํ สนฺธาย วิวาเท อุปฺปนฺเน ตตฺถ ปฏิปชฺชิ-
ตพฺพวิธึ ทสฺเสนฺโต อาห อถ ปนายํ กปฺปิยนฺติ คเหตฺวา กเถตี-
ติอาทึ ฯ ตตฺถ สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จ โอตาเรตพฺพนฺติ สก-
วาทินา อตฺตโนเยว สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จ โอตาเรตพฺพํ ฯ
ปโร การณํ น วินฺทตีติ ปรวาที การณํ น ลภติ ฯ สุตฺตโต
พหุํ การณญฺจ วินิจฺฉยญฺจ ทสฺเสตีติ ปรวาที อตฺตโน สุตฺตโต
พหุํ การณํ วินิจฺฉยญฺจ อาหริตฺวา ทสฺเสติ ฯ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
อกปฺปิเยเอว ฐาตพฺพนฺติ อิมินา อตฺตโน นิกาเย สุตฺตาทีนิ อลภนฺ-
เตน สกวาทินา ปรวาทีวจเนเยว ฐาตพฺพนฺติ วทติ ฯ ทฺวินฺนมฺปิ
การณจฺฉายา ทิสฺสตีติ สกวาทีปรวาทีนํ อุภินฺนมฺปิ กปฺปิยากปฺปิย-
ภาวสาธกํ การณปฏิรูปกํ ทิสฺสติ ฯ ยทิ ทฺวินฺนมฺปิ การณจฺฉายา
ทิสฺสติ กสฺมา อกปฺปิเยเยว ฐาตพฺพนฺติ อาห วินยํ หิ ปตฺวาติ-
อาทึ ฯ วินยํ หิ ปตฺวาติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต
อาห กปฺปิยากปฺปิยวิจารณํ อาคมฺมาติ ฯ รุนฺธิตพฺพนฺติอาทีสุ
ทูวิญฺเญยฺยวินิจฺฉเย กปฺปิยากปฺปิยภาเว สติ กปฺปิยนฺติ คหณํ
รุนฺธิตพฺพํ ฯ อกปฺปิยนฺติ คหณํ คาฬฺหํ กาตพฺพํ ฯ อปราปรมฺปวตฺตํ
กปฺปิยคฺคหณโสตํ ปจฺฉินฺทิตพฺพํ ครุกภาวสงฺขาเต อกปฺปิยภาเวเยว
ฐาตพฺพนฺติ อตฺโถ ฯ พหูหิ สุตฺตวินิจฺฉยการเณหีติ พหูหิ สุตฺเตหิ
[ ม. ป. 41 ส. ป. 275 ]

เจว ตโต อานีตวินิจฺฉยการเณหิ จ ฯ อตฺตโน คหณํ น วิสชฺเช-
ตพฺพนฺติ สกวาทินา อตฺตโน อกปฺปิยนฺติ คหณํ น วิสชฺชิตพฺพํ ฯ
อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ นิคเมนฺโต เอวนฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ โยติ
สกวาทีปรวาทีสุ โยโกจิ ฯ เกจิ ปน สกวาทีสุเยว โยโกจิ
อิธาธิปฺเปโตติ วทนฺติ ฯ เอวํ สนฺเต อถ ปนายํ กปฺปิยนฺติ
คเหตฺวา กเถตีติอาทีสุ สพฺพตฺถ อุโภปิ สกวาทิโนเยว สิยุํ
เหฏฺฐา วุตฺตสฺเสว นิคมวเสน เอวนฺติอาทีนํ วุตฺตตฺตา ตสฺมา
ตํ น คเหตพฺพํ ฯ อติเรกการณํ ลภตีติ เอตฺถ สุตฺตาทีสุ ปุริม-
ปุริมํ อติเรกการณํ นาม ฯ โย วา สุตฺตาทีสุ จตูสุ พหุตรํ
การณํ ลภติ โส อติเรกการณํ ลภติ นาม ฯ
[29] สุฏฺฐุ ปวตฺติ เอตสฺสาติ สุปฺปวตฺติ ฯ สุฏฺฐุ ปวตฺตติ
สีเลนาติ วา สุปฺปวตฺติ ฯ เตนาห สุปฺปวตฺตีติ สุฏฺฐุ ปวตฺตนฺติ ฯ
วาจาย อุคฺคตํ วาจุคฺคตํ ฯ วจสา ปคฺคหิตนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ
สุตฺตโตติ อิมสฺส วิวรณํ ปาลิโตติ ฯ เอตฺถ จ สุตฺตํ นาม
สกลํ วินยปิฏกนฺติ วุตฺตตฺตา ปาลิโตติ ตทตฺถทีปกา อญฺญาเยว
ปาลิ เวทิตพฺพา ฯ อนุพฺยญฺชนโสติ อิมสฺส วิวรณํ ปริปุจฺฉโต
จ อฏฺฐกถาโต จาติ ฯ ปาลึ อนุคนฺตฺวา อตฺถสฺส พฺยญฺชนโต
ปกาสนโต อนุพฺยญฺชนนฺติ หิ ปริปุจฺฉา อฏฺฐกถา จ วุจฺจติ ฯ
เอตฺถ จ อฏฺฐกถาย วิสุํ คหิตตฺตา ปริปุจฺฉาติ เถรวาโท วุตฺโต ฯ
[ ม. ป. 41 ส.ป. 276 ]

ปฐมปาราชิกกณฺเฑ

วินยธรลกฺขณาทิกถา

สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตกลหสฺเสตํ อธิวจนํ สงฺฆราชีติ ฯ
กุกฺกุจฺจโกติ อณุมตฺเตสุปิ วชฺเชสุปิ ภยทสฺสนวเสน กุกฺกุจฺจํ อุปฺ-
ปาเทนฺโต ฯ ตนฺตึ อวิสํวาเทตฺวาติ ปาลึ อญฺญถา อกตฺวา ฯ
อโวกฺกมนฺโตติ อติกฺกมนฺโต ฯ วิตฺถุนตีติ อตฺถํ อทิสฺวา นิตฺถุนติ ฯ
วิปฺผนฺทตีติ กมฺปติ ฯ สนฺติฏฺฐิตุํ น สกฺโกตีติ เอกสฺมึเยว อตฺเถ
ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ ฯ เตนาห ยํ ยํ ปเรน วุจฺจติ ตํ ตํ
อนุชานาตีติ ฯ ปรวาทํ คณฺหาตีติ อุจฺฉุมฺหิ กสฏํ ยาวชีวิกํ รโส
สตฺตาหกาลิโก ตทุภยวินิมุตฺโต จ อุจฺฉุ นาม วิสุํ นตฺถิ ตสฺมา
อุจฺฉุปิ วิกาเล วฏฺฏตีติ ปรวาทินา วุตฺเต ตมฺปิ คณฺหาติ ฯ
เอเกกโลมนฺติ ปลิตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ ยมฺหีติ ยสฺมึ ปุคฺคเล ฯ
ปริกฺขยํ ปริยาทานนฺติ อตฺถโต เอกํ ฯ อาจริยปรมฺปรา โข
ปนสฺส สุคฺคหิตา โหตีติ เอตฺถ อาจริยปรมฺปราติ อาจริยานํ
วินิจฺฉยปรมฺปรา ฯ เตเนว วกฺขติ ยถา อาจริโย จ อาจริยา-
จริโย จ ปาลิญฺจ ปริปุจฺฉญฺจ วทนฺติ ตถา ญาตุํ วฏฺฏตีติ ฯ
ปุพฺพาปรานุสนฺธิโตติ อิทํ ปุพฺพวจนํ อิทํ อปรวจนํ อยมนุสนฺธีติ
เอวํ ปุพฺพาปรานุสนฺธิโต ฯ อาจริยปรมฺปรนฺติ อิมสฺเสว เววจนํ
เถรตรงฺคนฺติ ฯ เถรปฏิปาฏินฺติ อตฺโถ ฯ เทฺว ตโย ปริวฏฺฏาติ
เทฺว ติสฺโส ปรมฺปรา ฯ
[30] อิเมหิ จ ปน ตีหิ ลกฺขเณหีติ สุตฺตมสฺส สฺวาคตํ
[ ม. ป. 41 ส. ป. 276-7 ]